KOMISJA EDUKACJI NARODOWEJ (1773-1794)
Pierwsze w świecie Ministerstwo Oświaty – najwyższe wcielenie idei oświeceniowych w Polsce
Komisja Edukacji Narodowej – pierwszy, państwowy zarząd nad oświatą w Polsce. Pierwsza w Europie państwowa instytucja oświatowa o charakterze odrębnego ministerstwa, której podlegały wszystkie szkoły od akademii do szkół parafialnych, z wyjątkiem Szkoły Rycerskiej.
Utworzona na mocy uchwały Sejmu z 14 X 1773 r.
Powstanie KEN wiązało się z kasacją zakonu Jezuitów, który skupiał w swych rękach całe niemal szkolnictwo Rzeczpospolitej. Na jej potrzeby przeznaczono majątki po skasowanym zakonie. Przejąwszy sieć szkół jezuickich i opierając się na ich funduszach KEN przeprowadziła zeświecczenie szkolnictwa, zarówno w doborze zespołu nauczającego, jak i przedmiotów nauczania.
Komisja stworzyła jednolity system szkolnictwa o układzie hierarchicznym, począwszy od szkół elementarnych, przez podwydziałowe i wydziałowe, po Szkoły Główne w Krakowie i Wilnie. Najważniejsza rola w tym systemie przypadła szkołom głównym, będącym w XVIII w. w stanie upadku.
Pod kierownictwem KEN pozostawały 74 szkoły średnie, podzielone na 10 szkół wydziałowych i podlegające im szkoły podwydziałowe. Komisja opracowała dla nich nowe programy, w których duży nacisk położono na nauki ścisłe, poznanie języka polskiego, historii i geografii ojczystej oraz etyki świeckiej, ograniczono natomiast rolę łaciny i usunięto teologię.
KEN zainicjowała zakładanie szkół elementarnych, zwanych parafialnymi, udostępniając je dzieciom chłopskim. Z powodu braku odpowiednich funduszy własnych podjęła nieudaną próbę opodatkowania na rzecz szkolnictwa elementarnego probostw. Fiasko tego doświadczenia kazało Komisji poprzestać na zaleceniach dla działających już szkół wiejskich. KEN żywo interesowała się ich losem, przystępując do wydawania specjalnie dla nich opracowanych podręczników.
Po raz pierwszy w Polsce zorganizowała seminaria nauczycielskie, które miały uniezależnić szkolnictwo od nauczycieli duchownych (księży i zakonników). KEN zajęła się opracowaniem nowoczesnych podręczników. Powołane przez Komisję w 1775 Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych, złożone z pedagogów i uczonych, opracowało 27 nowych podręczników, w większości dla szkół średnich.
W 1783 KEN ogłosiła zbiór przepisów regulujących pracę szkół, których podstawy opracował Hugo Kołłątaj. Głównymi działaczami KEN byli: Adam Kazimierz Czartoryski, Ignacy Potocki, Andrzej Zamoyski, a współpracownikami: Grzegorz Piramowicz, Hugo Kołłątaj, Kazimierz Narbutt.
KEN istniała do połowy kwietnia 1794, jej działalność stanowiła jedno z największych osiągnięć kulturalnych Polski czasów Oświecenia. Pod względem poziomu i organizacji szkolnictwa Polska znalazła się w czołówce krajów europejskich, jako pierwsza wcielała w życie nowe idee pedagogiczne. KEN dążyła do zmniejszenia różnic stanowych w oświacie, zajęła się domowym wychowaniem dziewcząt. Domagając się wychowania patriotycznego wpłynęła na kształtowanie się nowoczesnej świadomości obywatelskiej i narodowej.
Komisja walczyła o zmianę sposobu myślenia społeczeństwa i o wpajanie młodym ludziom nowego systemu wartości, systemu, który w swych zasadniczych prawach może być akceptowany także współcześnie. Działacze Komisji potrafili działać zespołowo w imię wyższych racji, mimo różnic poglądów i statusu społecznego. Siłą tych ludzi była uporczywa i konsekwentna praca, wysokie wymagania stawiane sobie i innym, przestrzeganie zasadniczych praw i patriotyzm, poddany próbie w najtrudniejszych latach. Komisja Edukacji Narodowej borykała się z wieloma trudnościami, jak brak podręczników i odpowiednio wykwalifikowanych nauczycieli oraz opozycji ze strony konserwatywnej szkoły. Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych wydawało jednak szereg własnych podręczników stojących na wysokim poziomie. W seminariach Komisji kształcono młodych nauczycieli świeckich. Im dzieło Komisji Edukacji Narodowej stawało się większe, tym bardziej przybierała na sile opozycja wobec wprowadzonych reform oraz ich autorów. Działacze Komisji wobec tej opozycji coraz wyraźniej przekształcali się w obóz reformatorski, który później przyczynił się do uchwalenia Konstytucji 3 Maja.